اخیراً کنفرانس علمی-نظری بین‌المللی "میراث معنوی مردمان ترک در بستر تمدن جهانی: شعر آلپامیس باتیر" برگزار شد و دانشمندان موضوع ثبت این حماسه قهرمانی را در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو مورد بحث و بررسی قرار دادند. به همین منظور، نسخه "آلپامیس باتیر" که به زبان‌های قزاقی، روسی و انگلیسی منتشر شده است، معرفی شد.

این گردهمایی بزرگ با همکاری کمیسیون ملی یونسکو، ایسسکو، موسسه ادبیات و هنر به نام م. آئوزوف، بنیاد بین‌المللی فرهنگ و میراث ترکی و کمیسیون ملی میراث معنوی ناملموس برگزار شد.

در این کنفرانس، آکتوتی رایمکولووا، رئیس بنیاد فرهنگ و میراث ترکی، درباره ارزش‌های مشترک در تحقیق و ترویج گنجینه‌های ارزشمند و اهمیت پیوندهای فرهنگی و معنوی صحبت کرد.

۱۵ نسخه خطی از شعر "آلپامیس باتیر" در صندوق نسخه‌های خطی موسسه آئوزوف و کتابخانه علمی مرکزی  نگهداری می‌شود. در حال حاضر، نسخه‌های دیجیتالی اشعار حماسی که توسط متخصصان موسسه پردازش، هماهنگ و به گردش علمی وارد شده‌اند، در دسترس هستند. بر اساس گفته کارشناسان، اگرچه طرح اصلی و هسته داستان "آلپامیس" یکسان است، اما تفاوت‌ها و پیچیدگی‌های جزئی در آنها وجود دارد. بنابراین، بررسی دقیق، مقایسه و ارزیابی علمی آن ادامه خواهد یافت.

کنژخان ماتیژانوف، مدیر موسسه هنر به نام م. آئوزوف، دکتر علوم فلسفه و استاد، در کنفرانسی با موضوع "آلپامیس - گنجینه‌ای ارزشمند از گنجینه‌های حماسه جهانی" سخنرانی کرد. وی گفت که حماسه قهرمانی "آلپامیس باتیر" که در بین مردم ترک بسیار گسترده است، دارای تاریخچه‌ای عمیق و ساختاری بسیار پیچیده است و صدها نسخه و روایت از آن در میان آلتایی‌ها، قزاق‌ها، آذربایجانی‌ها، تاتارها، باشقیرها، ازبک‌ها، قره‌قالپاق‌ها، ترک‌ها و حتی تاجیک‌ها ثبت شده است.

در این نسخه‌ها، طرح اصلی داستان، نام شخصیت‌ها (آلپامیس، بایبوری، بایسری، آنالیک، گلبارشین، اولتان و غیره) تغییر چندانی نکرده است. نسخه‌های قزاقی و ازبکی و قره‌قالپاقی این حماسه در علم به عنوان نسخه "قنقرات" شناخته می‌شوند، در حالی که در بین مردم آلتایی، نسخه "آلتایی" بر اساس داستان قهرمانی باستانی "آلیپ ماناش" حفظ شده است.

در باشقیرستان با نام "آلپامیشا"، در تاتارستان با نام "آلپامشا" و در نوغای با نام "آلیپ-مامشیان" که به عنوان نسخه "قیپچاق" شناخته می‌شود، حفظ شده است.

در قرون پانزدهم و شانزدهم، نسخه "اغوز" توسط آذربایجانی‌ها و ترک‌های آناتولی با عنوان "شعر درباره بایبوری و پسرش بامسی-بایراک" ثبت شد و در "کتاب دده قورقوت" گنجانده شد. همه اینها ریشه در "آلیپ ماناش" آلتایی‌ها دارد و به معنای قهرمان اسطوره‌ای و حماسی "قهرمان غول پیکر" است.

این کلمه (آلیپ، آلپامیس، آلپامسا) در فرهنگ لغت محمود کاشغری و همچنین در کتیبه‌های اورخون-ینیسی نیز با همین معنی یافت می‌شود. در بیشتر زبان‌های ترکی امروزی نیز این معنی حفظ شده است.

«در دوران اردوی زرین (تقریباً قرن‌های سیزدهم تا پانزدهم)، اشعار حماسی به سطح حماسه‌های کلاسیک تاریخی ارتقا یافتند. "آلپامیس" در پنج قرن گذشته در فولکلور مردمان ترک‌تبار، در زمره برجسته‌ترین آثار بی‌نظیری قرار دارد که مردم را به شجاعت، دلاوری و فضایل اخلاقی تشویق می‌کند. مردم قزاقستان نیز به عنوان وارثان شایسته "آلپامیس"، از دیرباز به مطالعه این شعر پرداخته‌اند. در حال حاضر، بیش از ده نسخه خطی از این شعر در صندوق نسخه‌های خطی موسسه نگهداری می‌شود. مقایسه این نسخه‌ها، تعیین نسخه مشترک و بررسی آنها در ارتباط تایپولوژیکی با نسخه‌های سایر مردمان ترک‌تبار، یکی از وظایف مهم علم فولکلورشناسی امروز است.»، استاد می‌گوید.

آبات پانگریف، استاد دانشگاه منطقه‌ای آکتوبه به نام ق. ژوبانوف و دکتر علوم فلسفه، که شعر حماسی را بر اساس نسخه‌های قزاقی و قره‌قالپاقی بررسی کرده است، می‌گوید که در آخرین نسخه منتشر شده و ویرایش شده توسط س. آق‌قوژایف، نام مکان "جیدلی" ۴ بار و نام مکان "بایسین" ۱۶ بار ذکر شده است، در حالی که نام ترکیبی "جیدلی-بایسین" ۸ بار تکرار می‌شود. این نام‌های مکان علاوه بر ارائه تصویر هنری از فضای حماسی، با نشان دادن جهت سفر قهرمان به جنگ، توسعه وقایع توصیف شده در شعر و پیوستگی آنها با یکدیگر متمایز می‌شوند. در این راستا، دانشمند می‌گوید که قدمت شعر "آلپامیس باتیر" به چاپ آن (چاپخانه قازان، ۱۸۹۹) یا ۱۲۵ سالگی آن نیست، بلکه به سنت فولکلور آن برمی‌گردد که به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و به عنوان میراث حماسی مشترک مردمان ترک‌تبار حفظ شده است. وجود نسخه‌های اغوز، قپچاق و قنقرات این شعر توسط سایر محققان تأیید شده و شواهد قانع‌کننده‌ای ارائه شده است.

در این گردهمایی بزرگ، ایکیجی متین، استاد دانشگاه اژه در موسسه مطالعات جهان ترک، سیف‌الدین گلوردی اوغلو رضایف، استاد موسسه فولکلور آکادمی علوم آذربایجان، تینیس‌بک قنقراتبای، استاد دانشگاه بین‌المللی قزاق-ترکی به نام ق. یسوی، شومیرزا توردمیف، استاد موسسه زبان، ادبیات و هنر ازبکستان، شخرات‌الله عبدالله‌یف، رئیس بخش یونسکو در موسسه تحقیقات فرهنگی و میراث ناملموس ازبکستان، ژیلدیز اروزبکووا، معاون رئیس کمیسیون ملی زبان دولتی و سیاست زبان در ریاست جمهوری قرقیزستان، عاصیل ایسایوا، رئیس صندوق نسخه‌های خطی موسسه زبان و ادبیات به نام چ. آیتماتوف، تسولمون تسردنج، هماهنگ‌کننده اجرای سیاست میراث فرهنگی ناملموس در کمیسیون ملی یونسکو مغولستان و دیگر دانشمندان شرکت کرده و سخنرانی کردند.

بر اساس اطلاعات موسسه هنر به نام م. آئوزوف، شعر "آلپامیس باتیر" بارها با تیراژ بالا منتشر شده و در "سخنان پدران"، مجموعه صد جلدی فولکلور قزاقستان، "مجموعه ده جلدی فولکلور استپی" و "آلپامیس باتیر- حماسه موسیقی" اثر ت. توغژانوف به نمایش درآمده است.

همچنین با اشاره به اینکه هنر خواندن حماسه با مقام در مدارس خوانندگی قره‌تاو، ژتیسو، سیردریا، مانگیستاو و ساری‌آرقا رواج داشته است، از آخان عبدالعلی، یربولات شلدیبکف، شاتیک واثان و بکارس قشتایف از ژتیسو، بیداس روستمبکف، بریک سایماگامبتف و دمئو ژولیمبتف از سیردریا، یربول قالمیرزایف از قره‌تاو، آماندیق کومکف از مانگیستاو، قاضی‌بک آدیکایف از ساری‌آرقا و آمانقوس سادیکف از بس‌قالا به عنوان خوانندگان "آلپامیس باتیر" نام برده شده است.

پروژه‌های مشترکی برای مطالعه جامع گنجینه‌های ارزشمندی که دلاوری را در بین مردم ترک‌تبار ترویج می‌کنند، در آینده نیز اجرا خواهد شد و باید اقدامات پیشگیرانه زیادی برای ترویج میراث مردم به نسل‌های آینده انجام شود.

نکته: برنامه ها و فعالیتهای فرهنگی، هنری و علمی در حوزه کشورهای جهان ترک در حال گسترش و توسعه روزافزون است و این فعالیت ها با هدف تقویت هویت و همگرایی قومی در جریان است.

آلماتی قزاقستان

منبع:

https://egemen.kz/article/۳۷۴۸۵۲-alpamys-batyr-dgyry-ush-tilde-dgaryq-kordi